Aşağıdaki yazı, Dr. E. Sifil’in ‘İbni Teymiyye ve Selefilik’ başlıklı makalesinden alınmıştır:
Söz gelimi ‘Rahman Arş’ı istiva etti’ (9) ayetinde geçen ‘istiva’yı ‘hükümranlığı altına almak’ vb. şeklinde tevil etmek (İbni Teymiyye’ye göre) doğru değildir.
Bu konuda şöyle der:
“Ehl-i Sünnet’e gelince, -İbn Teymiyye’nin de kendisini Ehl-i Sünnet’e nisbet ettiği malumdur (E.Sifil)- onlar şöyle derler: “Arş’ı istiva, keyfiyetsiz bir şekilde Allahü teâlânın bir sıfatıdır. Kişinin, buna iman etmesi ve bunun (nasıl olduğunun, E.Sifil) bilgisini Allah’a havale etmesi gerekir.” (10)
İbn Teymiyye sözü bu noktada bırakmış ve tevile sapmamış olsaydı hem kendisiyle çelişmemiş olur, hem de itiraza muhatap olmaktan kurtulurdu. Ne var ki böyle yapmamış ve aşağıda zikredeceğim tarzda tevile bizzat kendisi başvurmuştur.
“İstiva” konusunu işlediği yerlerden birisinde, bu kelimenin (“istevâ alâ” ifadesinin) bir tek anlamı bulunduğunu söyler ve şöyle der:
“Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), üzerine binmek için hayvanının yanına geldi; ayağını üzengiye koyduğu zaman “Bismillah” dedi. Hayvanın sırtına oturduğu (istevâ alâ zahrihâ) zaman “Elhamdülillah” dedi. İbn Ömer de şöyle demiştir: “Resulullah (sallallahü aleyhi ve sellem) bineğine bindiği zaman (istevâ alâ ba’îrihî) … Bu anlam, iki hususu ihtiva eder: İstiva edenin, istiva ettiği şeyden yüksekte olması ve onunla aynı seviyede olması. Bir şeyden aşağı seviyede olanın durumu hakkında “istevâ aleyhi” denmez.” (11)
Allahü teâlânın Arş’ı istiva etmesi İbn Teymiyye’ye göre onun “üzerinde” bulunması anlamında olduğuna göre burada şöyle bir problem ortaya çıkmaktadır: Allahü teâlânın varlığı ezelî olduğuna göre, Arş’ı yaratmadan önce Allahü teâlâ nerede idi?
İmam Ebu Hanife bu konuda şöyle der: “Allahü teâlâ, kendisi için ihtiyaç ve (Arş’ın üzerine) istikrar (yerleşme) söz konusu olmaksızın Arş’ı istiva etmiştir. O, Arş’ı da, Arş’tan başkasını (diğer yarattıklarını) da korumaktadır. Eğer (Allahü teâlâ Arş’a ve bir yerde yerleşmeye) muhtaç olsaydı, tıpkı mahluklar gibi alemi yoktan var etmeye ve idareye muktedir olmazdı. (Bir mekânda) oturmaya ve karar kılmaya muhtaç olsaydı, Arş’ın yaratılmasından önce Allahü teâlâ nerede idi? Yüce Allah bundan (bir yere yerleşmek ve orayı mekân tutmaktan) münezzehtir” (12)
“İstiva” meselesinde İbn Teymiyye’nin çözmesi gereken problemlerden özellikle ikisi dikkat çekicidir:
ı. Önce sıfatlar konusundaki nassları, zahir ifadelerini esas alarak anlamak ve tevile sapmamak gerektiğini söylemekte, ancak daha sonra yine bizzat kendisi, “istiva” kelimesinin “oturmak, yerleşmek” anlamında kullanıldığı rivayetleri ileri sürerek, daha önce de gördüğümüz gibi fiilen tevil yapmış olmaktadır.
2. İmam Ebu Hanife’nin sorduğu, “Arş’ı yaratmadan önce nerede idi?” şeklindeki hayatî soruya İbn Teymiyye’nin verdiği cevap, Arş’ın da “kadîm” olduğu şeklindedir ki bu, ilkinden daha çetin bir problemi doğurmaktadır: Eğer Arş kadîm ise, bu durumda zorunlu olarak şu iki durumdan birisi söz konusu olacaktır:
A. Arş da tıpkı Allahü teâlâ gibi -haşa- “vacibu’l-vücud” (varlığı zorunlu)dur. Oysa bu özelliğin ancak Allahü teâlâda bulunabileceği izahtan varestedir.
B. Arş’ı da Allahü teâlâ yaratmıştır. Ancak Allahü teâlâ ezelden beri Arş’ı istiva etmekte olduğu için Arş’ın hem ezelî, hem de mahluk (hâdis, sonradan var olmuş) olması gerekir.
İbn Teymiyye bu problemi, “havâdis”in (ezelî olmayan, sonradan var olan varlıkların) ve cisimlerin “cins/nev” olarak kadîm (öncesiz) olabileceğini söyleyerek çözmeye çalışmaktadır. Onun bu konudaki görüşü Minhacu’s-Sünne’nin kenarında Muvafakatu’l-Ma’kul adıyla (13) ve müstakil olarak da Der’u Te’arudi’l-Akli ve’n-Nakl adıyla basılan eserinde (14) tafsilatlı olarak görülebilir.
Dolayısıyla İbn Teymiyye’ye göre Arş’ın da nev’î olarak kadîm olması icabeder ki, Celâluddîn ed-Devvânî, Şerhu’l-Adudiyye’de İbn Teymiyye’nin, bir eserinde Arş’ın nev’î olarak kadîm olduğunu söylediğini belirtir.
Muhammed Abduh da bu ifade üzerine yazdığı ta’likte şunları söyler: “Bunun sebebi İbn Teymiyye’nin, ayet ve hadislerin zahirî ifadelerini esas alan ve Allahü teâlânın Arş’a, oturmak suretiyle istiva ettiğini söyleyen Hanbelîler’den olmasıdır. Kendisine, Allahü teâlâ ezelî olduğu için O’nun mekânının da ezelî olması gerektiği için bu görüşün Arş’ın ezelî olmasını icabettirdiği, Arş’ın ezelî olmasının ise onun görüşüne aykırı olduğu söylenerek itiraz edilince, “Arş nev’ olarak kadîmdir” demiştir. Bu şu demektir: Allahü teâlâ, ezelden ebede kadar bir Arş’ı yok ederken diğerini yaratır ki, Allahü teâlânın istivası ezelî ve ebedî olsun ….”
Buna bağlı olarak İbn Teymiyye’de problemli olarak görülen bir diğer husus, Allahü teâlânın bir “yön”(cihet)de olduğunu söylemesidir.(15)
Ona göre Arş, ya dairesel bir şekilde felekleri ihata etmekte veya dairesel bir şekilde olmaksızın feleklerin üzerinde yer almaktadır. (16) Bu ihtimallerden ikincisi konumuz bakımından İbn Teymiyye’nin bakış açısına göre herhangi bir problem arz etmemektedir. Çünkü Allahü teâlâ Arş’ın üzerinde bulunduğuna ve Arş da dairesel olmaksızın feleklerin (göklerin) üzerinde bulunduğuna göre Allahü teâlânın o yönde olması anlaşılabilir bir husustur.
Ancak Arş’ın felekleri ihatasını anlatan ilk ihtimal kabul edildiğinde ortaya şöyle bir soru çıkmaktadır: Allahü teâlâ Arş’ı istiva ettiğine ve Arş da dairesel olduğuna göre, Allahü teâlânın bir “yön”de bulunduğunu nasıl söyleyebiliriz?
Bu soruyu İbn Teymiyye de sormakta ve şöyle demektedir: “Birisi şöyle diyebilir: Arş dairesel bir şekilde olduğuna ve Allahü teâlâ da onun ötesinde ve ondan ayrı olarak onu ihata ettiğine göre, kulun, dua ve ibadeti esnasında Allahü teâlâya yönelmek maksadıyla alt tarafı değil de yukarıyı esas almasının faydası nedir?. Ona şöyle denir: Bu, feleğin (göğün) yarısının yeryüzünün alt kısmına geldiğini düşünenlerin vehminden ileri gelen bir sorudur. ( … ) Bu büyük bir hatadır. Zira eğer feleğin yarısı belli bir yönde yeryüzünün alt kısmında bulunmuş olsaydı, onun, her yönden yeryüzünün altında olması gerekirdi. Bu ise feleğin mutlak olarak yeryüzünün altında olmasını gerektirir ki, böyle düşünmek, hakikatleri tersine çevirmek demektir. Zira felek mutlak olarak yeryüzünün üstündedir. .. Dua ve ibadet esnasında kişinin matlubu, diğer yönlerdense yükseklik tarafından kendisine daha yakındır. Bir kimse veya bir melek göğe veya yukarıya çıktığı takdirde, onun bu yükselişi, başının bulunduğu yönde (yukarıya doğru) olursa daha kestirme olur.”(17)
Bu yazının başlarında da belirttiğim gibi, İbn Teymiyye, meseleleri Selefin yaptığı gibi belli bir noktadan ileriye götürmemiş olsaydı, söyledikleri etrafında kopan onca gürültüye fırsat vermemiş olurdu. Ancak ne yazık ki böyle yapmamıştır. Mesela bir münazarasında şöyle demiştir: “Allahü teâlâya (O’nun bulunduğu yöne) parmaklarla hissî (maddî/fiilî) bir şekilde işaret edilemez” sözü bana ait değildir. Aksine benim sözlerim arasında, nefy erbabı bid’atçilerin, “Allahü teâlâya işaret edilmez” türünden bid’at sözlerinin kınanması vardır. Allahü teâlâya işaret edilemeyeceğini söylemek bid’attir.” (18)
Bu tavrın bir yansıması olarak yukarıda bir kısmını aktardığım sözleri esnasında şöyle der:
“Ebu Hureyre ve Ebu Zerr’den (radıyallahü anhümâ) nakledilen “ip sarkıtma” hadisine gelince, onu et-Tirmizi ve başkaları, el-Hasanu’l-Basri’nin Ebu Hureyre’den rivayeti olarak nakletmişlerdir ki münkatıdır. Zira el-Hasanu’l-Basri, Ebu Hureyre’den hadis işitmemiştir. Bununla birlikte merfu Ebu Zerr rivayeti onu takviye eder. Eğer bu hadis sabit ise, mânâsı bu söylediğimize uygundur. Bu hadiste geçen, “Eğer biriniz (yerin en aşağı tabakasına) bir ip sarkıtsa, Allah’ın üzerine düşer” ifadesi, takdiri bir faraziyedir. Yani “eğer böyle bir ip sarkıtma hadisesi mümkün olsaydı, sarkıtılan ip Allah’ın üzerine düşerdi. Ancak herhangi bir kimsenin Allah’ın üzerine bir şey sarkıtması mümkün değildir. Çünkü O, bizzat yücedir ve yeryüzünün alt tarafına doğru bir şey sarkıtıldığı zaman, sarkıtılan o şey, yeryüzünün merkezinde durur; diğer yöne yükselmez. Ancak faraza eğer böyle bir sarkıtma hadisesi mümkün olsaydı, hadiste zikredilen durum meydana gelirdi.” (19)
İbn Teymiyye’nin, el-Hasanu’l-Basri rivayetini (20) takviye edici özellikte olduğunu söylediği Ebu Zerr (radıyallahü anh) rivayetinin senedinde de problemler mevcuttur. Zira bu rivayet de münkatıdır (senedinde kopukluk vardır) ve ravilerinden Ahmed b. Abdilcebbar, hadis tenkitçileri tarafından aleyhinde konuşulmuş birisidir.(21) Üstelik bu rivayet, İbn Teymiyye’nin “Feleğin bir kısmının yeryüzünün alt tarafına gelmediği” tarzındaki açıklamasıyla çelişki arz etmektedir. Arş, felekleri ihata ettiğine göre, bu hadise göre onun da bir kısmı yeryüzünün alt tarafına gelecektir. .. (22)
Yine Arş’ı istiva meselesini ele aldığı birçok yerde, Allahü teâlânın, Arş’tan da diğer mahlukattan da müstağni olduğunu, Arş’ı istivasının, ona muhtaç olduğu anlamına gelmediğini, Arş’tan ayrı olduğunu (ona temas etmediğini), O’nun Arş’ı istivasının, mahlukatın istivası gibi olmadığını söyler. (23)
Ancak “Etît” veya “Etîtu’l-Arş” hadisi diye bilinen hadis üzerinde dururken sergilediği tavır son derece dikkat çekicidir. Söz konusu hadisin birçok varyantında, Allahü teâlânın Arş’ı istivasından sonra Arş’ın “dört parmaklık” bir yerinin fazla geldiği (bir anlamda “boş kaldığı”) ifadesi mevcuttur.
İbn Teymiyye Allahü teâlânın istivası neticesinde Arş’ın dört parmak bile fazlalığının kalmadığını söylemenin doğru görüş olduğunu vurgular ve şöyle der: “Burada Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), Allahü teâlânın Arş’ı istivası sonucunda Arş’ta, ölçü olarak zikredilen şeylerin en basiti olan bu miktar, yani dört parmak kadar dahi fazla (boş) yer kalmadığını beyan etmiştir.”(24) (*)
Rivayetin bünyesindeki zaafları görmezden gelerek yapılan bu izahın Allahü teâlânın azametini vurgulamaya mı, yoksa sınırlamaya mı hizmet ettiği, üzerinde düşünmeye değer bir husustur. ..
Ayrıca Arş’ın, Allahü teâlânın ağırlığı sebebiyle “yeni yapılmış bir hayvan palanının, binicinin ağırlığı sebebiyle gıcırdaması gibi” gıcırdadığı da bu rivayette zikredilmiştir. İbn Teymiyye’nin, söz konusu hadis üzerinde yaptığı geniş değerlendirmeler esnasında işbu “gıcırdama” meselesini nefyeden herhangi bir ifade kullanmamaya adeta özel bir itina gösterdiği dikkatten kaçmamaktadır. (25)
Ancak bir taraftan Allahü teâlânın Arş’a istivasının, onunla temas etmek veya onun üzerine oturmak anlamına gelmediğini söylerken, diğer yandan Allahü teâlânın Arş’ın üzerine oturduğunu ve ağırlığı sebebiyle Arş’ın gıcırdadığını zımnen kabul etmek ciddi bir çelişki teşkil etmektedir.
İbn Teymiyye, bütün bu konularda Kur’an ve Sünnet’te mevcut ifadelerin tevil edilmeksizin zahirî anlamlarıyla kabul edilmesi gerektiğini ileri sürerken adeta tenzih içinde teşbih/tecsim veya teşbih/tecsim içinde tenzih gibi çelişkili bir durum sergilemekte ve yukarıda örneklerini sunduğum tarzda zaman zaman kendisi de tevile başvurmaktadır.
Allahü teâlânın, bazı zamanlarda ve bazı kullarına “bizzat” yaklaştığını söylemesi de(26) bunun bir diğer örneğidir. Bununla birlikte o, zahiriyle Allahü teâlânın “gökte” olduğunu ifade eden ayet ve hadisleri tevil eder (27), “Nereye dönerseniz Allah’ın vechi oradadır” mealindeki ayette geçen “vech” kelimesinin ise müteşabih olmadığını söyleyerek yine bir anlamda tevil yapar. Keza “O’nun iki eli de açıktır” mealindeki ayette geçen “el” kelimesini olduğu gibi kabul ederken, elin “açık” olmasını ise Allahü teâlânın cömert olması, nimet ve ihsanının bol olması şeklinde tevil eder. (28)
İbn Teymiyye’nin Akidevî görüşleri arasında ulema tarafından eleştiri konusu edilmiş bulunan ve günümüzde de tartışma konusu olan hususlar bu yazıda zikredilenlerden ibaret değildir. Cehennem’in ebedî olmadığı (**), tevessül meselesindeki menfî tavrı (***) gibi hususlar da onun Akide sahasında şiddetli tenkitlere maruz kaldığı noktalardır.
Dipnotlar:
(8) İbn Teymiyye’nin itikadi görüşlerinin yer aldığı eserlerinden el-Fetvâ’l-Hameviyye’sine, çağdaşlarından “İbn Cehbel” diye bilinen Şihabuddin Ahmed b. Yahya’nın el-Hakâiku’l-Celiyye adıyla kaleme aldığı reddiyede bu tutumundaki sapmalar ortaya konmuştur.
(9) 7/el-A’raf, 54; 20/Tâ-hâ, 5 …
(10) Mecmu’u’l-Fetava, XVI, 400.
(11) Mecmu’u’l-Fetava, XVII, 375.
(12) Bkz. el-Vasıyye, 73.
Bazı matbu nüshalarda bu ifadede önemli bir hata mevcuttur. Bkz. Çağdaş Dünyada İslami Duruş, 168 vd.
(13) Bu baskı eksiktir.
(14) Özellikle Fahruddin er-Razi’ye yaptığı eleştiriler meyanında, I, 399 vd.
(15) Minhacu’s-Sünne, I, 264.
(16) Bkz. Mecmu’u’l-Fetava, VI, 545 vd.
(17) er-Risaletu’l-Arşiyye, (Mecmu’u’l-Fetava içinde), VI, 567 vd.; Arşu’r-Rahmân içinde,91.
(18) Bkz. Mecmu’u’l-Fetava, V, 265.
(19) Bkz. Mecmü’u’l-Fetava, VI, 571 vd., Arşu’r-Rahmân, 91.
(20) Bu rivayetin senedinde bulunan el-Hakem b. Abdilmelik zayıf bir ravidir. Yine bu senetteki Katade, müdellis (bu kavram için Usul-i Hadis kitaplarına bakılmalıdır) bir ravidir ve İbn Teymiyye bunlara değinmemektedir.
(21) Hadis için bkz. et-Tirmizi, “Tefsiru Süreti’l-Hadid”; Ahmed b.Hanbel, II, 370; el-Beyhaki, el-Esmâ ve’s-Sıfât, 401.
(22) Yukarıda geçen ” … yeryüzünün alt tarafına doğru bir şey sarkıtıldığı zaman, sarkıtılan o şey, yeryüzünün merkezinde durur ve diğer yöne yükselmez … ” ifadesi, İbn Teymiyye’nin, dünyanın şekli ve uzaydaki konumu konusunda da oldukça farklı bir tasavvura sahip bulunduğunu göstermektedir.
(23) Bkz: Mecmu’u’l-Fetava, V, 262-3.
(24) Mecmu’u’l-Fetava, XVI, 438.
(25) Bkz. Mecmu’u’l-Fetava, XVI, 435, 437 vd. “Etîtu’l-Arş” hadisinin durumu hakkında ulemanın söylediklerini, sözü uzatmış olmamak için buraya almıyorum.
(26) Bkz. Mecmu’u’l-Fetava, V, 240 vd.
(27) Bkz. Mecmu’u’l-Fetava, XVI, 101.
(28) Bkz. Mecmu’u’l-Fetava, VI, 363.
Kaynak: Dr. Ebubekir Sifil, İslam ve Modern Çağ, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2004; c.1, s.74-81.
NOTLAR (Murat Yazıcı):
(*) Hâfız İbni Hacer-i Mekkî (Heytemî) diyor ki: “İbn Teymiyye’nin, “Allah’ın cismi ve ciheti [yönü] ve intikal etmesi [yer değiştirmesi] var olup, boyutu Arş’ın boyutu kadardır, ondan ne daha az, ne de ondan daha büyüktür” demesinden, onun çirkin sözünün açıkca küfür olan bu yalanından Allahü teâlâ uzaktır. Allah onu ve kendisine tabi olanları utandırıp onun itikadında olan zümrenin topunu dağıtıversin.” (Fetâvel-hadîsiyye)
(**) Bir başka makalesinde Ebubekir Sifil diyor ki: “Net olarak anlaşılmaktadır ki İbn Teymiyye, kâfir ve müşrikler için Cehennem azabının sonsuz olmayacağı, azapta çok uzun zaman kalsalar da oradan çıkacakları bir günün mutlaka geleceği görüşünü benimsemiş ve hiçbir yoruma mahal bırakmayacak tarzda savunmuştur.” (İnkişaf Dergisi, No:7)
(***) İmam-ı Ebül-Hasen Sübkî diyor ki: “Resûlullah ile tevessül etmek, yani istigase etmek, ondan şefaat istemekdir. Bu ise güzel bir şeydir. Önceki ve sonraki İslam alimlerinden hiçbiri buna karşı birşey dememişdir. Yalnız İbni Teymiyye bunu inkar etdi. Böylece doğru yoldan ayrıldı. Kendinden önce gelen alimlerden hiçbirinin söylemediği bir bid’at çıkardı. Bu bid’ati ile müslümanların diline düştü.”
